Historia Parafii
Pierwsze wzmianki o parafii Zaleszany, położonej na terenach Puszczy Sandomierskiej, w widłach Wisły i Sanu, wskazują na 1250 rok. Z kolei na podstawie spisów świętopietrza z lat 1346 – 1358 obliczono, że parafia obejmowała swym zasięgiem 54 km2, zamieszkiwana była przez 120 osób. Należała do archidiakonatu sandomierskiego. Około roku 1350, za panowania króla Kazimierza Wielkiego, archidiakonat obejmował swym zasięgiem trzydzieści trzy parafie, w tym Zaleszany. Podanie dokładnej daty powstania parafii oraz fundatora jest trudne, ponieważ nie zachowały się dokumenty fundacyjne.
Powstanie parafii prawdopodobnie było związane z pierwszym najazdem Tatarów na ziemie polskie w 1241 roku. Wtedy ludność lewobrzeżnej Sandomierszczyzny w obawie przed tatarską agresją opuszczała swoje domostwa w poszukiwaniu bezpiecznego miejsca. Część przedostała się na prawy brzeg Wisły, przeczekując czas zagrożenia, a potem osiedlając się na tym terenie. Wówczas w małych wioskach wzrosła ilość mieszkańców. Z wdzięczności Bogu za ocalone życie budowano kaplice, w których odprawiano nabożeństwa. W jakiś czas potem na ich miejscu powstawały kościoły. Pierwszą kaplicę w Zaleszanach zbudowano około 1242 roku. Z czasem właściciel dóbr zaleszańskich postanowił ufundować kościół.
W XV wieku włodarzem Zaleszan był Mikołaj Chrząstkowski, który wieś tę otrzymał w posagu wniesionym przez żonę, pochodzącą z rodziny Rawa, posiadaczkę Kotowej Woli. Parafia obejmowała swoim zasięgiem Zaleszany, Motycze Szlacheckie, Kotową Wolę, Skowierzyn, Skowierzynek, Śniekozy, Zbydniów. Istniał tu wówczas kościół drewniany pod wezwaniem św. Mikołaja, którego plebanem był Mikołaj. Parafia Zaleszany należała wówczas do dekanatu rudnickiego. Ten podział przetrwał do pierwszego rozbioru Polski. W 1616 r. powstała nowa drewniana, na murowanym fundamencie, jednonawowa świątynia z kruchtą i prezbiterium. Kruchta, niższa od całego jednonawowego budynku, zajmowała zachodnią stronę kościoła. We wnętrzu mieściły się trzy ołtarze. Główny w prezbiterium, wykonany w stylu barokowym, z obrazem św. Mikołaja, patrona tej świątyni. Konsekracji dokonał ks. Tomasz Oborski w 1636 r. Przy kościele znajdowała się również - początkowo drewniana, a od 1840 r. murowana – dzwonnica, na której zamontowano trzy dzwony nawołujące na modlitwę.
Na początku XIX wieku dokonano przebudowy kościoła, którą ukończono w 1836 roku. Prace budowlane objęły większą część ścian świątyni, toteż dokonano nowej konsekracji. Ten stary, zabytkowy budynek służył parafianom do wiosny 1903 roku. Na skutek porozbiorowej zmiany granic państwowych i kościelnych utworzono nowy dekanat miechociński, w którego skład weszła parafia Zaleszany. Od roku 1785 do roku 1992 Zaleszany podlegały pod biskupstwo w Przemyślu.
W miarę upływu czasu wzrastała liczba parafian, mały drewniany kościół nie wystarczał, myślano o budowie nowego. W znacznym stopniu przyczynił się do tego Franciszek Ksawery Konopka, właściciel Zaleszan, który ostatnią wolą z 1897 r. zapisał sumę 40 tys. koron na budowę kościoła w Zaleszanach.
Z inicjatywy ks. Bolesława Wodyńskiego – proboszcza parafii, w dniu 28 kwietnia 1899 roku zawiązał się Komitet Budowy Kościoła. W skład Komitetu wchodzili: ks. Bolesław Wodyński – proboszcz parafii i przewodniczący Komitetu, ks. Jan Marek – wikary, Zbigniew Horodyński – właściciel Zbydniowa i Kotowej Woli oraz po jednym reprezentancie z każdej wioski należącej do parafii. Powzięto uchwałę o rozpoczęciu budowy, jak również o zrealizowaniu na ten cel legatu śp. Franciszka Ksawerego Konopki, oznaczającego zapis testamentowy.
Spadkobiercy śp. Fr. K. Konopki zalegali z zapłatą legatu. Sąd Krajowy w Krakowie wyrokiem z dnia 16 lutego 1900 roku zarządził, aby spadkobierca śp. Fr. K. Konopki zapłacił sumę 20 tys. złotych (40 tys. koron) wraz z 5% odsetek zwłoki i kosztami sądowymi. Tym spadkobiercą został Michał Kalikst Roman Nowina – Konopka, syn zmarłego. Następnie uchwałą z dnia 11 maja 1900 roku zarządził zapłacenie należności skarbowej w kwocie 4 tys. koron, zaś kwotę 40333, 32 koron przesłano Konsystorzowi na zaspokojenie legatu przeznaczonego na budowę kościoła w Zaleszanach. Gotówka została przesłana do Konsystorza Biskupiego w Przemyślu po odtrąceniu 10% należności skarbowej. Pieniądze na prośbę Komitetu Parafialnego zostały ulokowane w papierach wartościowych – obligacjach Pożyczki Krajowej na sumę 30 tys. koron, a resztę tj. 6141,19 koron umieszczono na koncie oszczędności, aby w razie potrzeby można było ich użyć na przygotowanie materiałów do budowy.
Wiosną 1903 r. rozpoczęto prace rozbiórkowe przy starym kościółku, została wzniesiona tymczasowa drewniana kaplica. Kaplica wyposażona była w ołtarz z umieszczonym w nim tabernakulum, ambonę i tymczasową chrzcielnicę. Zakupiono także we Lwowie fisharmonię. Równocześnie prowadzono prace budowlane przy kościele i wikarówce. Za kształt inwestycji odpowiedzialny był Jan Zubrzycki, architekta z Krakowa, który zbadał teren pod budowę i wykonał plan kościoła. Cały przebieg budowy opisano w dokumencie pozostawionym przez budowniczych, w kuli pod krzyżem na wieży kościelnej.
Kamień węgielny pod budowę kościoła poświęcono i wmurowano uroczyście dnia 15 maja 1904 roku. W tym samym roku T. Kochlöffel wykonał kamienny portal do kościoła. Prace wykończeniowe prowadzono w późniejszych latach. Posadzkę ułożono w lecie 1910 roku, w rok później wykonano ogrodzenie. W roku 1913 odbyło się malowanie świątyni, które wykonał Ludwik Ciołkosz z Rozwadowa. Cały koszt budowy i wyposażenia kościoła wyniósł 150 tys. koron. Kościół zaleszański został przeznaczony na służbę Bożą 6 grudnia 1906 r., kiedy to odbyło się uroczyste poświęcenie.
Nie doczekał tej chwili inicjator budowy – ks. Bolesław Wodyński, który odszedł do Pana w 29 sierpnia 1906 r. Parafię objął ks. Stanisław Malinowski, kontynuując dzieło. Uroczystej konsekracji kościoła dokonał Biskup Przemyski Karol Fischer w 1912 r. Podczas podniosłej ceremonii kapłani zanieśli procesyjnie relikwie św. Męczenników Amatora i Dezyderaty do kaplicy mszalnej na cmentarzu. W obecności Najświętszego Sakramentu ludzie modlili się i śpiewali. Mężczyźni trzymali przez całą noc straż honorową. Następnego dnia – 8 lipca, ks. Biskup rozpoczął obrzędy konsekracji. Uroczystą sumę odprawił ks. Leon Gondolewski, kazanie wygłosił o. Florian Janocha, kapucyn z Rozwadowa. Na koniec nabożeństwa ks. Biskup udzielił błogosławieństwa i odpustu, kończąc nabożeństwo procesją z Najświętszym Sakramentem. Świątynia stała się miejscem uświęconym przez Boga, w którym zaleszańscy parafianie modląc się, wysławiają Stwórcę.
Obecnie parafia Zaleszany należy do dekanatu gorzyckiego. W 1992 roku nastąpił nowy podział diecezji Kościoła Katolickiego w Polsce. Dekanat gorzycki przyłączono do diecezji sandomierskiej.
Kościół w Zaleszanach wybudowany został w stylu nawiązującym do gotyku, tak zwanym neogotykiem, na planie regularnego krzyża. Bogato rozczłonkowana bryła i malownicza różnorodność szczegółów, elegancja dekoracji, tworzy całość pełną niezwykłego wyrazu.
Budowla usytuowana została orientalnie, czyli prezbiterium skierowane w stronę wschodnią, a fasada frontowa na zachód. Świątynię zbudowano z cegły palonej, na fundamencie z naturalnego kamienia, z ozdobnym gzymsem. Szczyty północnej i południowej ściany transeptu oraz wschodniej ściany prezbiterium podzielono na siedem wnęk ceglanymi słupkami, zakończonymi kamiennymi sterczynami. Pola południowej i zachodniej ściany transeptu, cofnięte są w stosunku do lica muru i otynkowane. Znajdują się w nich wąskie romańskie okienka, przez które wpada dzienne światło, oświetlając wnętrze poddasza. Mur świątyni wieńczy piękny gzyms w formie małych arkadek. Dodatkowo walory estetyczne budynku podkreślono przez zastosowanie dwóch kolorów cegieł (czerwonej i czarnej). Do dzisiaj widoczne są gdzieniegdzie na gzymsie oraz wokół okien, niestety większość cegieł wyblakła pod wpływem działania czynników atmosferycznych.
Dach, oprócz wieży i sygnaturki, pokryty był dachówką ceramiczną tzw. karpiówką. Nawę główną, transept i prezbiterium pokrywa dach siodłowy, dwuspadowy, a boczne nawy – dach pulpitowy, jednospadowy. Sklepienie nawy głównej spoczywa na wielobocznych filarach, wzmocnionych przyściennymi filarami zewnętrznymi, sklepienia transeptu i prezbiterium opierają się tylko na ścianach zewnętrznych, wzmocnionych filarami przyściennymi. Świątynia oświetlona jest dzięki prostokątnym, zakończonym od góry łukami oknom z kolorowymi witrażami.
Najwyższą częścią zaleszańskiej świątyni jest czworoboczna 50 metrowa wieża, Zbudowana z cegły palonej z bloczkami z kamienia naturalnego wbudowanymi na częściach narożnych, co nadaje całości szczególnego uroku. Wieża zakończona jest szpiczastym hełmem w kształcie wyniosłego ostrosłupa, z krzyżem na szczycie. W tym samym stylu wykonana jest mała wieżyczka tzw. sygnaturka, umieszczona na skrzyżowaniu nawy głównej z transeptem. Obydwie wieże pełnią przede wszystkim rolę dzwonnic, a ich dachy pokryte są blachą miedzianą.
W fasadzie zachodniej mieszczą się trzy wejścia do świątyni. Dwa boczne prowadzą do naw bocznych, wykonanych w formie małych baszt pokrytych daszkami. Główne wejście łączy się z podstawą wieży. Wchodząc przez przedsionek świątyni, za oszklonymi drzwiami napotykamy nawę główną, wydzieloną przez wieloboczne filary, podtrzymujące beczkowe sklepienie. W części wschodniej nawy głównej mieści się prezbiterium, miejsce dla kapłanów i służby liturgicznej. W absydzie półkolistej niszy umieszczono główny ołtarz, przeniesiony ze starego kościoła wraz z obrazem patrona św. Mikołaja.
Część środkową ołtarza zajmuje barokowa scena pasyjna, umieszczona pomiędzy czterema drewnianymi kolumnami o srebrnym tle ze złoconymi ornamentami roślinnymi, zwieńczonymi ozdobnymi głowicami. Po obu stronach ołtarza znajdują się anioły. Jeden z nich trzyma drabinę, znaną z Biblii, jako Jakubową, po której Aniołowie zstępowali i wstępowali do nieba. Przestrzeń ponad nimi wypełniają bogato złocone ornamenty roślinne.
Najważniejszą część ołtarza stanowi mensa, czyli stół z jednolitego kamienia naturalnego. Łączy się ona ściśle z dolną podstawą stipes w nierozerwalną całość. Wydrążony w środkowej części grób, prawdopodobnie zawiera relikwie świętych męczenników Amatora i Dezyderaty. Mensa ołtarza, pokryta obrusami z płótna lnianego, ma przypominać ucztę w Wieczerniku i prześcieradła, którymi owinięto Ciało Pana Jezusa.
Ponad mensą, pośrodku ołtarza, znajduje się tabernakulum dla Najświętszego Sakramentu, złocone wewnątrz i od przodu, o kształcie małego domku, okrywane konopeum w kolorze zależnym od okresu roku liturgicznego. Tabernakulum łączy się od góry z tronem w formie bogato zdobionego baldachimu, wspartego na dwóch kolumienkach, podtrzymujących półokrągłe sklepienie. Na nim znajduje się księga Ewangelii z Barankiem Paschalnym, trzymającym sztandar, symbol zwycięstwa życia nad śmiercią. W tron z jednej strony wbudowany jest krzyż, a z drugiej – złocona nisza. Podczas adoracji na jej tle ustawia się monstrancję z Najświętszym Sakramentem, powagi świętości dopełniają adorujące po bokach aniołki. Światło świec, ustawionych na predelli, symbolizuje Chrystusa - Światłość świata.
W nawie głównej uwagę zwraca drewniana ambona od góry zakończona daszkiem ze złoconym ornamentem gołębicy, symbolu obecności Ducha św. Słowo Boże, głoszone wiernym, ma źródło w Objawieniu, czego potwierdzeniem są złocone płaskorzeźby - symbol czterech Ewangelistów. Pomiędzy nawą główną a prezbiterium położony jest transept, czyli nawa poprzeczna. Swym urokiem zachwyca tu sklepienie krzyżowo-żebrowe, gdzie żebra pełnią funkcję konstrukcyjną, równocześnie przybierając charakter dekoracyjny. Nawa poprzeczna to miejsce, w którym umieszczono dwa ołtarze boczne, niekonsekrowane, zwane przenośnymi. Powstanie ich związane jest bezpośrednio z działalnością bractw przy parafii.
Kościół parafialny pw. św. Mikołaja w Zaleszanach został wpisany do rejestru zabytków 8 kwietnia 1981 roku.
Tekst pochodzi z publikacji pt. "Kościół Zaleszański w służbie wiary", Zaleszany 2012.